یکی از معیارهای مهم توسعهیافتگی کشورها، میزان تولید و مصرف فولاد است. توسعه و رشد صنعت فولاد در ایران، از دهه 80 آغاز و پس از 2 دهه، ایران از یک کشور واردکننده بزرگ فولاد به دهمین تولیدکننده و یکی از بزرگترین صادرکنندگان فولاد در منطقه خاورمیانه تبدیل شد و صنعت فولاد پس از صنایع پتروشیمی، بیشترین سهم از صادرات کشور را در اختیار گرفت.
فولاد صرفا صنعتی تکرشتهای نیست، بلکه لوکوموتیوی است که بسیاری از بخشهای اقتصاد را از حوزه معدن تا لجستیک، صنعت کارخانه سازی، شیمی، آب و انرژی، متالورژی و غیره را در همه شاخههای اقتصاد مانند کشاورزی، راه و ساختمان، برق و انرژی، صنایع دفاعی، مسکن و ساختمان و … به دنبال خود میکشد. ازاینرو میتوان اقرار کرد که واجد ویژگی «استراتژیک بودن» است و از همین منظر، نگاه ویژه سیاستگذاران و تصمیمگیران موثر بر این صنعت را جهت دستیابی به جایگاهی امنتر و مطمئنتر میطلبد.
در نگاهی مختصر و اجمالی میتوان به چالشها، فرصتها، مزایا و نقاط ضعف این صنعت در کشورمان اشاره کرد. وجود معادن سنگآهن و زغالسنگ، دانش کافی و مراکز معتبر آکادمیک جهت تولید فولاد از سنگ معدن تا محصول (زنجیره فولاد)، بازار مصرف رو به پیشرفت، پراکندگی جغرافیایی صنعت فولاد، تاریخچه و تجربه بیش از نیمقرن تولید، نیروی کار کافی و آموزشدیده در این حوزه و …… از جمله نقاط قوت به شمار میآیند.
از جمله نقاط ضعف هم میتوان به دولتی یا شبهدولتی بودن بخش اعظم صنعت فولاد، اندک بودن مدیران آگاه و بهروز در بسیاری از پلنتها، دخالت تصمیمهای سیاسی در سیاستگذاریها اعم از استقرار و تکثیر واحدهای فولادی در سراسر کشور، عدم مدیریت و تامین انرژی پایدار در فصول مختلف سال برای کارخانههای فولادی، فناوری نهچندان روزآمد و بهرهوری پایین، کمبود منابع مالی جهت تامین سرمایه موردنیاز صنایع فولادی و اتکا به منابع بانکی تا تامین سرمایه از بازارهای مالی مانند بورس، عدم شفافیت اکثر واحدهای این صنعت به لحاظ صورتهای مالی، مدیریتی و …. اشاره کرد.
فرصتها هم شامل بازار مصرف پیرامونی و پرتقاضا همچون حاشیه خلیجفارس، آسیای مرکزی و قفقاز، هند و … دسترسپذیر بودن به راهها و مسیرهای مواصلاتی شرق به غرب و شمال به جنوب، عدم رقیب جدی (بهاستثنای ترکیه) در منطقه، وجود معادن غنی و فراوان سنگآهن در افغانستان، پتانسیل بالای سرمایهگذاری خارجی به واسطه دههها عدم رشد و توسعه این صنعت، پایینبودن نسبت پول ملی به ارزهای خارجی و ترجیحات صادراتی میشوند.
تحریمهای گسترده مالی، بانکی، پولی و ارتباطی بینالمللی و دوجانبه علیه ایران بهویژه موضوع اخیر اسنپ بک در شورای امنیت سازمان ملل، نوسانپذیری نرخ ارز، عدم نگاه توسعه صادرات و رسوبات قدیمی استراتژی جانشینسازی واردات، عدم استراتژی مشخص و مداوم صنعتی در برنامههای توسعه 5ساله کشور، از جمله تهدیدها هستند.
یکی از چالشهای مهم پیش رو در صنعت فولاد کشور، حملونقل ریلی است. در طرح جامع فولاد کشور، توسعه کل خطوط ریلی در سال 1404 به میزان 25هزار کیلومتر پیشبینی شده و این در حالی است که تا پایان سال 1399 عملکرد خطوط ریلی کشور فقط 13 هزار و 954 کیلومتر بوده که نسبت به برنامه با تاخیر قابلملاحظهای روبرو است. بر اساس آمارهای موجود، متوسط عملکرد سالانه احداث خطوط ریلی کشور 263 کیلومتر است که با پیشرفت کنونی در افق 1404 به چشمانداز خطوط ریلی موردنیاز جهت حمل مواد اولیه و حمل محصولات فولادی کشور نخواهیم رسید.
بر اساس طرح جامع فولاد کشور باید به ظرفیت 55 میلیون تن در افق 1404 برسیم. یکی از مهمترین چالشهای موجود این صنعت، زیرساختها بهویژه تامین آب است. بر اساس مطالعات انجامگرفته، هرگونه احداث خط تولید فولاد باید در نواحیای مانند خلیجفارس و دریای عمان انجام بگیرد که مشکلات کمتری در تامین آب موردنیاز داشته باشند. در واحدهای موجود نیز با توجه به پیشبینی بروز بحران آب، لازم است نسبت به تامین آن اقدام شده و یا تمهیداتی برای کاهش مصرف و همچنین بازچرخانی کامل آب صورت پذیرد. در صورت عدم انجام اقدامات لازم در خصوص تامین آب، ممکن است بخشی از خطوط تولیدی به دلیل مشکل آب متوقف شود.
یکی از چالشهای دیگر در صنعت فولاد، مشکل اکتشاف، فعالسازی معادن و تامین مواد اولیه است. بهرغم اقدامات انجام شده در زمینه اکتشاف معادن، فاصله زیادی با هدف تعیین شده داریم.
تامین بهموقع مواد اولیه موردنیاز صنایع برای دستیابی به تولید 55 میلیون تن فولاد یکی از ضروریترین اقداماتی است که باید انجام شود. در این حوزه نیازمند سرمایهگذاری زیادی هستیم و بر اساس اطلاعات موجود برای دستیابی به برنامه افق 1404 تولید فولاد، نیاز به استخراج 155 تا 168 میلیون تن سنگآهن داریم.
سرعت گرفتن توان تولید نسبت به استخراج سنگآهن و در برخی موارد خامفروشی منجر به ایجاد خلأ و کاهش توان تولید و بازدهی صنایع میشود. برای پرکردن چنین خلایی، نیازمند واردات سنگآهن هستیم تا بهصورت موقت بتوان چالش کمبود مواد اولیه را کاهش داد، ولی برای حل این مشکل بهصورت اساسی لازم است در زمینه توسعه معادن و تامین مواد اولیه اقدامات فوری صورت گیرد.
